Αρχαία Μνημεία

Η Πάρνηθα πέρα από το ενδιαφέρον που παρουσιάζει ως ορεινό οικοσύστημα, έχει και ευρύτερο ενδιαφέρον, λόγω της ύπαρξης μιας σειράς αρχαιολογικών χώρων που αποτελούν μαρτυρίες όλης της ιστορικής εξέλιξης της περιοχής.

Στα αρχαία κείμενα η Πάρνηθα πρωτοεμφανίζεται το έτος 423 π.Χ. στις Νεφέλες του Αριστοφάνη (323 π.Χ.) « Βλέπε νυν δενρί προς την Πάρνηθ ήδη γάρ ορώ κατιούσας ησυχή αυτάς». Ο Ρόδιος Νομικός Αντιφάνης (405-333 π.Χ.) την ονομάζει ο Πάρνηθ στο έργο του «ήξω φέρων γε δένρο τον Πάρνηθ όλον». Ο φιλόσοφος Θεόφραστος μετά το θάνατο του Αριστοτέλη (323 π.Χ.) στο βιβλίο του «Περί σημείων, υδάτων και πνευμάτων» γράφει για την Πάρνηθα, τον Βριλησσόν και τον Υμητόν». Ο Παυσανίας γύρω στο 150 π.Χ. στα Αττικά αναφέρει: «Όρη δε Αθηναίοις εστί Πεντελικόν ένθα λιθοτομίας και Πάρνης παρεχομένη Θήραν συών αγρίων και άρητων και Υμητός ος φύει μελίσσαις επιτηδειοτάτης πλην της αλαζώνων». Ο σοφιστής Λουκιανός ( 120-180 μ.Χ.) στο έργο του Μενίπος που είναι και το πρώτο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας στον κόσμο αναφέρει: «από Πάρνηθος ή από Υμητού μέχρι Γερανείας επετόμην».

Οι αρχαιολογικοί χώροι που έχουν καταγραφεί στην περιοχή της Πάρνηθας μέσα στους οποίους βρέθηκαν αρχαιολογικά λείψανα είναι οι εξής :

Θεμέλια μεγάλου οικοδομήματος με πιθάρια στη θέση Κεραμίδι στο Μπάφι (Οικισμός Κρυονέρι)
Στην περιοχή της Αγίας Παρασκευής δίπλα στο νέο δρόμο παρατηρήθηκαν ίχνη φωτιάς και όστρακα κλασικά. (Αυτοψία από Μ. Πετροπουλάκου και του τοπογράφου Ν. Χαβάκη τον Ιούνιο 1972).
Νότια του βουνού Φυλής σε υψόμετρο 690 μ., ερείπια της Αγίας Παρασκευής. Στην περιοχή έχουν βρεθεί ίχνη αρχαίου οικισμού, νεκροταφείου και ναού.
Κάτω από το φρούριο της Φυλής φαίνονται ίχνη τροχών αμαξιών και σε ένα τμήμα του δρόμου οχετός που θεωρείται ότι ανήκει στο έργο του Ανδριανού.
Στη θέση Κόκκινη Λάκκα, στη δεξιά όχθη του ποταμού Γκούρα, ο Α. Κορδέλλας βρήκε πολλά κεραμίδια και οπτόπλινθους από αρχαίο υδραγωγείο.
Στην περιοχή της Αγίας Παρασκευής στη θέση Παλιοχώρι-Ρουμάνι σε υψόμετρο 756 μ. έχουν βρεθεί ίχνη αρχαίας κατοικίας.
20 λεπτά βορειοανατολικά από το φρούριο της Φυλής, κοντά στο εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής αποκαλύφθηκαν με τις ανασκαφές του Α. Σκιά ερείπια του οικισμού που εκτεινόταν προς την πλευρά της χαράδρας και προς την κατεύθυνση του φρουρίου. Βρέθηκαν πολλά οικοδομήματα, άλλα δημόσια και πολλά χωρισμένα σε δωμάτια. Στη χαράδρα κοντά στη πηγή ήταν το νεκροταφείο των κλασικών χρόνων. Βρέθηκαν και θεμέλια ναού. Τα ερείπια χρονολογούνται στον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ. Ο Α. Σκιάς ανεβάζει τη χρονολόγηση του συνοικισμού της Φυλής στους προϊστορικούς χρόνους στηριζόμενος σε κομμάτια χειρομύλων από τραχίτη λίθο που βρήκε και που μοιάζουν στους προϊστορικούς.
Ανάμεσα στις βουνοκορφές Ζώνια και Κεραμίδι, ανατολικά του ποταμού Γκούρα, σημειώνονται λείψανα θεμελίων.
Στο βάθος της απότομης χαράδρας της Γκούρας είναι το σπήλαιο του Πανός. Ερευνήθηκε από τον Α. Σκιά. Βρέθηκαν μεσοελλαδικά όστρακα, πολλά μυκηναϊκά αγγεία, ένα γεωμετρικό όστρακο και λίγα μελανόμορφα. Από τον 5ο αιώνα διαπιστώνεται λατρεία του Πανός και των Νυμφών.
Σε μικρή απόσταση από τη ψηλότερη κορυφή της Πάρνηθας ανασκάφθηκε σπήλαιο. Βρέθηκαν πολλά αντικείμενα από τη γεωμετρική εποχή και μεγαλύτερος αριθμός αρχαϊκών (6ον αιώνα) καθώς και ρωμαϊκά λυχνάρια. Επίσης πλήθος σιδερένιες λάμες και 5 χάλκινα μαχαίρια θυσιών. Ίσως να έχουμε έναν από τους βωμούς του Διός που αναφέρει η φιλολογική παράδοση στην Πάρνηθα.
Βόρεια από το αεροδρόμιο Τατοίου, στην έκταση του οικοδομικού συνεταιρισμού «Φλόγα», όπου βρέθηκαν και οι επιγραφές οι σχετικές με το Αχαρνικό υδραγωγείο φαίνονται στην επιφάνεια λείψανα τοίχων σπιτιών, κεραμίδια και όστρακα ρωμαϊκών χρόνων, που θα ανήκουν σε μικρό οικισμό. Στην περιοχή υπάρχει άφθονο νερό.
Γύρω από το εκκλησάκι της Ζωοδόχου Πηγής παρατηρήθηκαν από τη Θ. Αρβανιτοπούλου τετράγωνοι κροκαλοπαγείς λίθοι από αρχαία κτίσματα και πλήθος οστράκων. Επίσης 150 μ. βορειοανατολικά της εκκλησίας βρέθηκε ποικίλο υλικό που ανήκει σε λουτρό και πιθανά κοντά να υπήρχε και γυμνάσιο.
Στη θέση Παλαιόκαστρο σώζεται στο βόρειο και βορειοδυτικό τμήμα του λόφου ένα κομμάτι του προϊστορικού πολυγωνικού τείχους και ίχνη αναλημματικού τοίχου ενός δρόμου. Στη θέση αυτή έχουν βρεθεί όστρακα και ένας ψευδόστομος αμφορέας. Στον περίβολο του τείχους προς τα ανατολικά βρίσκονται θεμέλια ενός οικοδομήματος, πιθανά το στρατηγείο του Βασιλιά Άγιδος. Ο Τ. Θάσσος θεωρεί ότι στο λόφο του Παλαιοκάστρου ήταν η οχύρωση των Πελοποννησίων.
Στην κορυφή Μπελέτσι σε υψόμετρο 840 μ. στη βορειοανατολική Πάρνηθα (αρχαία ονομασία ήταν Φελλεύς) υπάρχουν πολλά αρχαία κεραμίδια.
Μέσα στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου, που ταυτίζεται με το ξωκλήσι της Αγίας Σωτήρας, στην περιοχή Λουτρό Αχαρνών, που είναι κτισμένη σε ένα χαμηλό λόφο, βρέθηκαν τρία αρχαία κιονόκρανα, που είχαν χρησιμοποιηθεί και στις χριστιανικές κολώνες. Το ένα χρονολογείται στην ελληνιστική ή ρωμαϊκή περίοδο και τα άλλα χρονολογούνται στους πρώιμους κλασικούς χρόνους. Στα βόρεια της εκκλησίας βρέθηκε και βάση ιωνικής κολώνας. Στους τοίχους του ναού βρίσκονται εντοιχισμένα πολλά αρχαία μάρμαρα, ενώ σε ολόκληρη τη γύρω περιοχή παρατηρήθηκαν διάσπαρτα αρχαία μέλη, όπως μία πλάκα σαρκοφάγου, ένας σπόνδυλος κολώνας με αυλακώσεις στην περιφέρεια του και ένα κομμάτι από μεγάλο αναθηματικό ανάγλυφο στο οποίο σώζεται το κάτω μέρος μιας καθισμένης μορφής, μικρότερης του φυσικού μεγέθους, που πατούσε σε υποπόδιο και φορούσε μακρύ χιτώνα. Η στάση της θύμιζε έντονα τον Απόλλωνα της ζωφόρου του Παρθενώνα. Τα ιωνικά κιονόκρανα και τα άλλα αρχιτεκτονικά μέλη θα ανήκαν πιθανώς σε κάποιο αρχαίο ναό κλασικών χρόνων, που θα μπορούσε θεωρητικά να αποδοθεί στη λατρεία του Απόλλωνα.
Στη θέση Λυκότρυπα, πλησίον των Αχαρνών, στον ασύλητο, θολωτό τάφο των Μυκηναϊκών χρόνων που βρέθηκε σ’ αυτή την περιοχή, συλλέχθηκαν εκτός από αγγεία, κοσμήματα από χρυσό, ασήμι, χαλκό, υαλόμαζα, φαγεντιανή και ελεφαντόδοντο. Ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα είναι η μία από τις δύο ελεφάντινες λύρες που βρέθηκαν, αυτή που διατηρείται καλύτερα και είναι από τις πρωϊμότερες του είδους με ανάγλυφες σφίγγες στη βάση της. Επίσης ένα ελεφάντινο σύμπλεγμα, με δύο αντιθετικά τοποθετημένες σφίγγες και μία ελεφάντινη κυλινδρική πυξίδα (κουτί για κοσμήματα) με ανάγλυφη διακόσμηση αλόγων σε δύο ζώνες. Το πώμα της πυξίδας διακοσμείται με τέσσερις (4) αιγάγρους σε ακτινωτή διάταξη.
Στη θέση Παλαιοχώρι μία ανασκαφική έρευνα που έγινε έφερε στο φως βυζαντινούς τοίχους και πολυάριθμα όστρακα μερικά από τα οποία είχαν εξωτερικά υάλωση. Στη θέση Μπόρσι βρίσκονταν επίσης ίχνη ενός αρχαίου οικισμού, στο σημείο ακριβώς που βρίσκεται σήμερα μία μισοκατασκευασμένη μικρή εκκλησία βυζαντινών ή μεταβυζαντινών χρόνων. Αρκετά ίχνη θεμελίων αρχαίων τοίχων βρέθηκαν μεταξύ των βουνών Κεραμίδι και Κυράς. Στη δεξιά όχθη του ρέματος της Γκούρας στη θέση Κόκκινη Λάκκα, παρατηρήθηκαν ίχνη κεραμιδιών και πλίνθων αρχαίου υδραγωγείου. Κοντά στην Αγία Τριάδα, στη θέση Ξερό Λιβάδι ή Ξερολίβαδο, παρατηρήθηκαν το 1833, ενδείξεις αρχαίας εντατικής καλλιέργειας. Εξάλλου και το όνομα Παλαιοχώρι, κοντά στην ομώνυμη πηγή, δείχνει ότι πιθανότατα υπήρχε κι εδώ ένας αρχαίος οικισμός.

Οι παραπάνω αρχαιολογικοί χώροι αφορούν κυρίως χώρους που βρίσκονται εντός των ορίων του Εθνικού Δρυμού, όμως υπάρχουν κι άλλοι που βρίσκονται εκτός, αλλά πολύ κοντά σ’αυτά όπως τα ακόλουθα :

Βορειοανατολικά του χωριού Χασιάς στους πρόποδες του όρους Κεραμίδι, στα εκκλησάκια της Αγίας Κυριακής και του Αγίου Νικολάου παρατήρησε ο Α. Σκιάς αναμφισβήτητα, λείψανα αρχαίου δήμου. Από εδώ περνούσε ο δρόμος για τη Φυλή, παρακάμπτοντας ανατολικά το λόφο του Προφήτη Ηλία.
Βορειοδυτικά του χωριού Κακοσάλεσι, η θέση που ονομάζεται Μεγάλη Λάκκα αναφέρεται σαν τόπος με αξιόλογα ίχνη οικισμού. Στα ερείπια της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου (ένα τέταρτο βορειοδυτικά από τη Μεγάλη Λάκκα) βρέθηκε επιγραφή αναθηματική στο Διόνυσο Αυλωνέα.