Καρστικές μορφές (Λατρευτικά Σπήλαια – Σπήλαια – Βάραθρα)
Στην Πάρνηθα υπάρχουν αρκετά λατρευτικά σπήλαια και βάραθρα, με πιο ενδιαφέροντα τα παρακάτω:
- Στην υψηλότερη κορυφή της Πάρνηθας στην Καραβόλα υπάρχει λατρευτικό σπήλαιο, διαστάσεων 2,50×5μ. με σχεδόν κατακόρυφα τοιχώματα στο οποίο βρέθηκε ένας αξιόλογος αριθμός ευρημάτων. Ο έφορος αρχαιοτήτων που πραγματοποίησε τις σωστικές ανασκαφές το 1959 σημειώνει: Στο σπήλαιο υπήρχε βωμός στον οποίο οδηγούσε πομπική οδός, που τμήμα της είναι λαξευμένο μέσα στο φυσικό βράχο. Το βάθος του σπηλαίου ήταν 2,20 μ. από την επιφάνεια του εδάφους, είχε στρωθεί με ακατέργαστες, αργές και μέτριου μεγέθους πέτρες και προχωρούσε σε βάθος, όπως συμπεραίνεται από τους υδρατμούς που έβγαιναν από το στρώμα των αργολίθων. Στο δάπεδο του σπηλαίου εντοπίστηκαν όστρακα (κομμάτια αγγείων), που καλύπτονταν από ένα λεπτό στρώμα στάχτης καθώς και λίθινα και χάλκινα εργαλεία. Τα όστρακα ανήκαν σε οινοχόες πρωτοελλαδικής εποχής, που έφεραν εγχάρακτη διακόσμηση. Τα αγγεία του σπηλαίου ήταν καθαρά λατρευτικής χρήσης και σε πολλές οινοχόες είχε ανοιχτεί στη βάση μία οπή για την εκροή των σπονδικών υγρών. Τα περισσότερα όστρακα έφεραν χαραγμένα ονόματα «επί τα λαιά» δηλαδή γράμματα από τα δεξιά προς τα αριστερά. Όσον αφορά την ονομασία της λατρευόμενης θεότητας, αυτή αναγράφεται πάνω σε πολλά όστρακα και πρόκειται για τον Παρνήθιο Δία, που αναφέρει ο Παυσανίας. Τα σπουδαιότερα όμως ευρήματα του σπηλαίου ήταν ένα μεγάλο πλήθος σιδερένιων μαχαιριών, περίπου 3000, καθώς και 5 ορειχάλκινα. Πρόκειται για αναθήματα αγροτών της Αττικής και δεν είχαν καμία σχέση με πολεμικούς σκοπούς. Σύμφωνα με αναφορά του Παυσανία, όσοι λάτρευαν το Δία απέφευγαν τη θυσία ζώων που ήταν χρήσιμα για τις αγροτικές εργασίες και με τελετές ανάλογες των «Διιπολείων» εξάγνισαν το μαχαίρι που το θεωρούσαν φονικό όργανο και ένοχο για τη σφαγή. Στην περιοχή της Καραβόλας πιστεύεται ότι πρέπει να τοποθετηθεί το ιερό του Παρνήθιου Δία, όπου ήταν στημένο το χάλκινο λατρευτικό άγαλμα του θεού, που αναφέρει ο Παυσανίας. Δεν αποκλείεται πάντως να υπήρχε κάποια σχέση της θέσης του σπηλαίου του Άρματος με τα Σημαλέα, μία γιορτή που αναφέρεται ότι γινόταν προς τιμή του Σημαλέου Διός.
- Εκτός από το Δία στην Πάρνηθα είχε το άντρο του ο τραγοπόδαρος θεός Πάνας και οι Νύμφες. Στη χαράδρα της Γκούρας, στην ανατολική πλαγιά της βρίσκεται ένα σπήλαιο που φέρει την ονομασία «Λυχνοσπηλιά» λόγω των 2000 και πλέον λυχναριών που βρέθηκαν εκεί κατά τις αρχαιολογικές έρευνες που έγιναν το 1900 από τον καθηγητή Α. Σκιά. Οι ντόπιοι την ονομάζουν «λυχναρίτε» ή «λυχναρίτεζα» ή «λυχναρότρυπα». Βρίσκεται σε υψόμετρο 675 μ. στη νοτιοδυτική πλευρά της Πάρνηθας και 35 μ. πάνω από το ρείθρο της χαράδρας της Γκούρας. Το σπήλαιο είναι κυρίως προσβάσιμο από το φρούριο της Φυλής ή από μονοπάτι επισημασμένο από ορειβάτες, που ξεκινά από τη συμβολή του ρέματος Μποντιάς και ενός δασικού δρόμου. Η είσοδος της σπηλιάς σκιάζεται από ένα πλάτανο και στα κάθετα βράχια έξω από το σπήλαιο αναρριχάται κισσός. Το σπήλαιο είναι γνωστό ως «Άντρο του Πανός» και ως «Νυμφαίον». Εδώ λατρευόταν ο τραγοπόδαρος Πάνας, ο προστάτης των βοσκών, των ποιμνίων, των δασών και των σπηλαίων. Ο πρώτος θάλαμος του σπηλαίου είχε μήκος 65 μ. περίπου και πλάτος 15 μ. Ένα υπερυψωμένο στενό πέρασμα οδηγεί σε ένα δεύτερο μικρό χώρο μήκους 20 μ., πλάτους 9 μ. και ύψους 4 μ. που εξερευνήθηκε μόλις το 1960 από τον Ι. Ιωάννου. Η ανασκαφή του ήταν εξαιρετικά επίπονη, γιατί είχε σχηματιστεί με την εργασία επίπαγος από ασβεστολιθικές ύλες. Το νερό που έτρεχε είχε σχηματίσει σταλακτίτες στην οροφή και στα πλάγια, ενώ στο έδαφος του είχαν δημιουργηθεί μεγαλύτερες και μικρότερες κοιλότητες, από τις οποίες, αυτές που βρίσκονται στο εσώτερο μέρος του σπηλαίου ήταν γεμάτες από αναρίθμητα λυχνάρια, που το μεγάλο πλήθος τους έδωσε και την ονομασία στο σπήλαιο. Στο σπήλαιο εισέρχεται κανείς από μικρά σκαλοπάτια σκαλισμένα πρόχειρα στο βράχο. Στην είσοδο του υπάρχουν ημισφαιρικές κόγχες για την τοποθέτηση των αφιερωμάτων και χαραγμένες επιγραφές. Η πιο σημαντική είναι αυτή που βρίσκεται δεξιά στην είσοδο, όπου διαπιστώνεται ότι το ποτάμι του Οζά (όπως λέγεται η χαράδρα της Γκούρας διαφορετικά) έφερε την ονομασία Κελάδων και η λατρευόμενη θεότητα ήταν ο Πάνας. Στην πηγή που υπάρχει στο τέλος του κυρίου θαλάμου του, καθώς και στις μικρές λεκάνες στο δάπεδο του από σταλακτικό υλικό και που περιοδικά έχουν νερό, ζούσαν μέχρι πριν λίγα χρόνια τα σπάνια Νιφαργκούς, που ήταν μικρά υδρόβια ζώα. Στο σπήλαιο εντοπίστηκαν τρία αλλεπάλληλα στρώματα, που περιείχαν μεγάλη ποσότητα στάχτης και κομμάτια αγγείων διαφόρων εποχών. Το επάνω στρώμα ανήκε στους ελληνιστικούς, ρωμαϊκούς και τους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους. Τα ευρήματα των δύο άλλων προϊστορικών στρωμάτων αποδεικνύουν την ύπαρξη αρχαιότατης λατρείας και ίσως ενός προϊστορικού ιερού. Από το μεσαίο στρώμα του σπηλαίου προέρχονται δώδεκα μαρμάρινα αναθηματικά ανάγλυφα, εννέα επιγραφές και μερικά μικρά αντικείμενα που ανάμεσά τους ξεχωρίζει μία μικρή χρυσή αναθηματική κλίνη και μία χρυσή πόρπη σε μορφή τζιτζικιού. Στο σπήλαιο βρέθηκαν επίσης χάλκινα και χρυσά δακτυλίδια με ανάγλυφες παραστάσεις, καθώς και μικρά ελάσματα από λεπτό φύλλο ασημιού, που χρησίμευαν σαν επένδυση μιας ξύλινης πυξίδας (κοσμηματοθήκης). Το πιο ενδιαφέρον ειδώλιο που βρέθηκε είναι αυτό του θεού Πάνα που κάθεται οκλαδόν και παίζει αυλό. Επίσης βρέθηκαν χάλκινα νομίσματα και ιατρικά εργαλεία, που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι στο σπήλαιο λατρευόταν και ο θεός της Ιατρικής, Ασκληπιός. Το σπήλαιο ήταν πολύ γνωστό στους αρχαίους και η κωμωδία «Δύσκολος» που γράφτηκε το 317 π.Χ. από τον εξοχότερο ποιητή της νέας αττικής κωμωδίας Μένανδρο, διαδραματίζεται ολόκληρη στην περιοχή του Άντρου του Πανός.
- Σπηλαιοβάραθρο – Καταβόθρα Δεκελείας. Βρίσκεται κοντά στα πρώην βασιλικά κτήματα Τατοίου δίπλα σ’ ένα χωματόδρομο, παρακλάδι του κεντρικού δημόσιου δρόμου που οδηγεί στον Άγιο Μερκούριο. Πιθανώς να έχει κλείσει η είσοδός του. Έχει κατακόρυφο βάθος 23 μ. Στα 10 μ. βάθος ανοίγονται αριστερά και δεξιά του κεντρικού κατακόρυφου πηγαδιού δύο θάλαμοι, που ένας έχει έναν μεγάλο σταλαγμίτη ύψους 2 μ. και ο άλλος έχει στην οροφή του πολλούς λευκούς σταλακτίτες.
- Σπηλαιοβάραθρο Νταβέλη. Βρίσκεται σε ύψος 760 μ. στη νότια – νοτιοδυτική ράχη της κορυφής Νταβέλη. Το άνοιγμά του έχει διεύθυνση ανατολικοδυτική και διαστάσεις στην επιφάνεια 6×3,5 μ. Μετά από κατακόρυφο βάθος 5 μ. αρχίζει μία μεγάλη κατηφορική αίθουσα 20×10 μ. περίπου, καθώς και μία μικρότερη που επικοινωνεί με ένα μικρό άνοιγμα. Εξερευνήθηκε το 2001. Αν και το στόμιο του είναι ανάμεσα σε μεγάλες κουμαριές και πουρνάρια βρίσκεται σχετικά εύκολα, γιατί είναι 20 μ. περίπου στα δυτικά της μεγάλης νότιας δολίνης της κορυφής και δίπλα στα πολύ μυτερά βράχια της περιοχής. Κορυφή Νταβέλη – σπηλαιοβάραθρο – κορυφή Ξεροβούνι βρίσκονται σ’ ευθεία γραμμή.
- Σπήλαιο Αγίας Τριάδας. Βρίσκεται σε υψόμετρο 1000 μ. και σε απόσταση 350 μ. από το «Ξενία» και στα δεξιά της πρώτης μεγάλης αριστερής στροφής του δρόμου που πηγαίνει στην Αγία Τριάδα. Τα χώματα από τη διάνοιξη του δρόμου, έκλεισαν τη μεγάλη είσοδο του και έχουν αφήσει μόνο δύο μικρά κάθετα ανοίγματα. Η μεγάλη αίθουσα που εκτείνεται κάτω από το δρόμο είναι όπως υπολογίστηκε διαστάσεων 50×10 μ. Άγνωστο αν υπάρχει συνέχεια.
- Σπηλιές ρέματος Θοδώρας. (400 μ. – 380 μ.) στην ανατολική πλευρά του υψώματος Κασούμπι. Παλαιότερες τοπικές ονομασίες «σπηλιά του ασκητή» και «σπηλιά του κουρσάρου»
- Σπηλιά στο νότιο Άρμα, στη θέση Παγανιά (680 μ.), βόρεια της Μονής Κλειστών. Τοπική ονομασία της Παγανιάς.
- Σπηλιά Καλόγερου, βόρεια της Χασιάς, στη ρίζα της Αλογόπετρας (600 μ.).
- Σπηλιά ανώνυμη, στη δυτική πλευρά της Αλογόπετρας (480 μ.)
- Σπηλιά Πρέμη. (680 μ.) μεταξύ του Ταμιλθιού και της Αλογόπετρας, δίπλα σχεδόν στο μονοπάτι Ταμίλθι – Αβράμη – Φυλή.
- Σπηλιά ανώνυμη, σε υψόμετρο 550 μ. περίπου στην ανατολική πλευρά του φαραγγιού της Γκούρας και δυτικά της πηγής Ταμίλθι.
- Σπηλιά Σαρρή σε υψόμετρο 700μ. περίπου, στη βορειοανατολική άκρη του Άρματος και πάνω (δυτικά) από το φαράγγι της Γκούρας. Η προσέγγιση της απαιτεί γνώσεις αναρρίχησης.
- Σπηλιά Μπατάκα σε υψόμετρο 740 μ. στη συμβολή του δασικού δρόμου Αγίας Τριάδας – Κλημέντι με τη ρεματιά της Γκούρας. Από το δάπεδο της μικρής σπηλιάς το χειμώνα αναβλύζει νερό, μάλλον της παρακείμενης πηγής Πόρος.
- Σπηλιά στην κορυφή Πλατύ Βουνό, στη δυτική πλευρά της και σε υψόμετρο 950 μ. πάνω από το μονοπάτι Γκούρα – Κρόνιζα, όπου υπάρχουν χαρακτηριστικά βράχια. Έχει διαστάσεις στην είσοδο 15×10 μ. και βάθος 20 μ. περίπου.
- Σπηλιά Κόρπη σε υψόμετρο 540 μ. βόρεια της Μονής Γενεσίου Θεοτόκου Ντάρδιζας. Στην είσοδό της έχει κτιστεί η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου.
- Σπηλιές στο ρέμα Πλατανάκι, στην ανατολική πλευρά της Λυκοράχης.
- Σπηλιά Κιούση σε υψόμετρο 900 μ. ανατολικά από το Φλαμπουράκι και δίπλα από το μονοπάτι.
- Σπηλιά ανώνυμη σε υψόμετρο 350 μ. στη βόρεια πλευρά της κορυφής Αγελαδίτσα, νότια από τη σιδηροδρομική γραμμή.
- Χαμηλή σπηλιά στο βουνό της Αγίας Μαρίνας σε υψόμετρο 355 μ. Μπροστά από τη σπηλιά έχει κτιστεί το ομώνυμο εκκλησάκι στο Μαυρόρεμα.
- Σπηλιά Βιλίων, στη δυτική πλευρά της κορυφής Ντάρδιζα, κοντά στο ερημοκλήσι της Αγίας Σωτήρας (420 μ.).
- Βάραθρο κορυφής Κεραμίδι. Βρίσκεται σε υψόμετρο 960 μ. περίπου, πολύ κοντά στη κορυφή Κεραμίδι, πάνω από τα χαρακτηριστικά βράχια. Έχει συνολικό βάθος 27 μ. και εξερευνήθηκε στις 21-2-1937 και 10-10-1943. Πιθανώς να έχει κλείσει η είσοδός του.
- Βάραθρα Ταμιλθιού. Βρίσκονται σε υψόμετρο 650 μ. περίπου, στα βορειοδυτικά της κορυφής Ταμίλθι και μεταξύ της πηγής Συκιάς (Χωνί) και του μονοπατιού Ταμίλθι – Κιάφα Πίνη. Τα επτά (7) ανοίγματα τους (είσοδοι) είναι σε παράλληλη διεύθυνση με το φαράγγι της Γκούρας. Το πρώτο βάραθρο με διαστάσεις 75 μ. μήκος, 35 μ. βάθος και 5μ. πλάτος, εξερευνήθηκε στις 21-4-1946, και το δεύτερο με συνολικό βάθος 35 μ. εξευρενήθηκε στις 9-3-1947.
- Βάραθρο Γκούρας ή Μεσονυκτίου. Βρίσκεται σε υψόμετρο 720 μ. περίπου, στη δυτική πλαγιά του φαραγγιού της Γκούρας, απέναντι ακριβώς από το σπήλαιο του Πανός, δίπλα σχεδόν στο μονοπάτι που πηγαίνει προς Καλαμαρά ή Καλύβα Καλόγερου. Έχει άνοιγμα 3 μ. και βάθος 20 μ. και αναφέρεται ως βάραθρο Γκούρας.
- Βάραθρο Μονής Κλειστών. Βρίσκεται σε υψόμετρο 410 μ. στην αυλή της Μονής Κλειστών και έχει βάθος 11 μ., μήκος 8 μ. και πλάτος 3 μ.
- Καταβόθρα Σκούρτων. Μεγάλο σπηλαιοβάραθρο που βρίσκεται σε υψόμετρο 550 μ. στο οροπέδιο των Δερβενοχωρίων, δυτικά από τον ομώνυμο οικισμό. Έχει αρχικό κατακόρυφο βάθος 13 μ. και συνεχίζει σε υπόγεια κοίτη χειμάρρου για να καταλήξει μετά από 56 μ. σε μία λίμνη. Το κοίλωμα της έχει στο σχήμα τούνελ με ύψος οροφής 6 -10 μ. Ένα τμήμα 210 μ. της σπηλαιοκαταβόθρας έχει αρκετές μικρές λίμνες.
Από τα παραπάνω καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η Πάρνηθα ήταν πραγματικά ένα ιερό βουνό την αρχαία εποχή. Εκτός όμως από τον ιερό του χαρακτήρα αποτελούσε επίσης το ισχυρό σύνορο μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας. Από όλα τα ελληνικά βουνά η Πάρνηθα έχει τα περισσότερα αρχαία οχυρά.
Το Αθηναϊκό κράτος είχε κατασκευάσει μία σειρά οχυρωματικών έργων που καθιστούσαν πραγματικά την Πάρνηθα μία δυσκολοδιάβατη πύλη στα βόρεια της Αθήνας. Πολλά από αυτά είναι σήμερα κατεστραμμένα, σωριασμένα σε σωρούς ερειπίων. Για να τα γνωρίσει κανείς πρέπει να ακολουθήσει τις αρχαίες οδούς και τα διάφορα μονοπάτια του βουνού.